Stara srpska književnost

U slovenskim seobama na Balkan u toku 6. i 7. veka Srbi su se najvećim delom smestili u planinskoj unutrašnjosti zapadnog dela Poluostrva, zauzevši tako središnji položaj između istočne i zapadne skupine južnoslovenskih plemena. Taj smeštaj odigraće značajnu ulogu u istoriji i kulturi srpskog naroda.

U domaćim i stranim izvorima srednjega veka kao srpska važila je ne samo oblast u unutrašnjosti – Srbija u užem smislu, koju vizantijski istoričar 10. stoleća Konstantin Porfirogenit naziva Krštenom Srbijom – nego i primorske pokrajine Zahumlje, Travunija i Duklja, koje su u ranom srednjem veku bile samostalne ili polusamostalne a kasnije će sve ući u sastav najvažnije srpske političko-pravne formacije srednjeg veka, države Nemanjića. Prvobitna Bosna pak, koja se prostirala u gornjim tokovima reka Bosne i Vrbasa, nalazila se u sastavu srpske države do 10. stoleća, kada se odvojila od istočne oblasti, Raške, i počela se razvijati kao samostalna država.
Uporedo s tim političkim zbivanjima, u kojima su se prvobitne državne jedinice spajale i ponovo razdvajale, tekli su dublji procesi etnopolitičkog i kulturnog formiranja naroda, čiji se pojavni oblici, usled nedostatka pisanih dokumenata, jedva mogu nazreti. U doticaju s poznoantičkim, helenskim i romanskim svetom, naročito posle primanja hrišćanstva, Srbi su se počeli menjati i civilizovati. Taj proces tekao je sporo, sporije u unutrašnjosti nego na periferiji, i sporije, po svoj prilici, nego kod drugih južnoslovenskih plemena, koja su se smestila bliže središtima tadašnjeg kulturnog sveta. On je zahvatio uglavnom gornje slojeve društva, dok se običan puk u biti malo menjao, naročito onaj u dubljoj unutrašnjosti, u planinskom području, gde se prvobitno nalazilo jezgro njegovo. U kasnijim burnim istorijskim zbivanjima to će područje postepeno gubiti nekadašnji politički značaj, ali će stanovništvo što ga je nastanjivalo i dalje ostati civilizacijski najkonzervativniji i demografski najaktivniji deo naroda. Tu će se najduže očuvati paganski običaji i verovanja kao i prastari oblici usmenog narodnog stvaralaštva koji će doprineti do najnovijeg vremena i poslužiti kao jedan od osnovnih elemenata za duhovni preporod srpskog naroda i stvaranje moderne srpske nacije.
Dubljem prodoru kulture među Srbe i duge slovenske narode smetale su i jezičke barijere. Jedini kulturni jezici Evrope tog doba bili su grčki i latinski; oni su imali svoja uređena pisma, jedino su na njima pisane knjige, njima se služilo i propovedalo u crkvama. Tek kada su dobili sopstveno pismo i stali pisati knjige na svom jeziku, Sloveni su mogli široko prihvatiti savremenu hrišćansku kulturu i sami joj tokom srednjeg veka davati značajan stvaralački doprinos.

Tvorci slovenske knjige bili su dva učena Grka iz Soluna, Konstantin (u monaštvu Ćirilo) i Metodije. Oni su naučili slovenski jezik od makedonskih Slovena iz okoline Soluna, misionarski rad započeli su u Moravskoj 863. godine, a zatim ga proširili na susednu Panoniju. Njihovi učenici, pošto su nakon Metodijeve smrti (885. g.) proterani iz Moravske, razišli su se po zemljama slovenskog juga i u novim, povoljnim prilikama razvili su, raširili i doveli do konačne pobede delo svojih učitelja. Nove škole slovenske knjige, od kojih su najvažnije ohridska, u Makedoniji (za nju je vezan rad Klimenta i Nauma, najistaknutijih učenika solunske braće) i preslavska, u istočnoj Bugarskoj, postale su žarišta iz kojih se širila slovenska knjiga i hrišćanska misao po zemljama slovenskog juga i istoka.
Delatnost Ćirila i Metodija i njihovih učenika, bez obzira na mesto i državu gde se razvila, imala je opšteslovenski karakter. Opšteslovenske su i najvažnije tekovine njihovog rada: slovenska pisma, glagoljica i nešto poznija, ćirilica, prvi slovenski književni jezik, u nauci nazvan staroslovenskim, i književnost stvorena na njemu. Ćirilo-metodijevsko nasledje postaće zajednička osnova svih književnosti crkvenoslovenskog kruga, medju njima i srpske; njih će vekovima povezivati zajednički književni jezik i jedinstvena pravoslavno-vizantijska kulturna orijentacija.
U vreme kada su delovali Ćirilo i Metodije u Srbiji je vladao knez Mutimir, za čije se vladavine hrišćanstvo definitivno utvrdilo medju Srbima. Ima indicija da je taj dogadjaj povezan sa slovenskom misijom u susednoj Panoniji. Tome u prilog govorilo bi jedno pismo pape Jovana VIII knezu Mutimiru u kojem se srpski knez poziva da svoju zemlju u crkvenom pogledu podredi panonskoj dijecezi, na čijem je čelu stajao Metodije. Je li tada došlo do prodora slovenske knjige medju Srbe ili se to dogodilo, kasnije, iz slovenskih kulturnih žarišta u Makedoniji i Bugarskoj, ostaje otvoreno pitanje.
U prvih nekoliko vekova postojanja slovenske pismenosti ima svega nekoliko spomenika koji su, sudeći po jeziku, potekli s našeg tla: glagoljsko Marijinsko jevanđelje iz 11. veka, dva odlomka iz Apostolskih dela, pisana takodjer glagoljicom i poznata pod nazivom Gerškovićev odnosno Mihanovićev odlomak (prvi od njih neki stavljaju u 11. vek). O postojanju slovenske pismenosti na našem terenu govore i sačuvani epigrafi: – Temnički natpis (10-11 vek), Humska ploča (10-11 vek), Ploča sudije Gradiše (12. vek), Natpis na ploči u Poljicama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka). Najstariji spomenik narodnog jezika jeste pismo bosanskog bana Kulina Dubrovčanina iz 1189. Ono je, kao i svi spomenuti epigrafi, pisano ćirilicom. Iz iste epohe potiče i najstarija ćirilska knjiga srpske redakcije, jevandjelje zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Napisano na pergamentu lepim, krupnim slovima tzv. ustavne ćirilice i ukrašeno stilizovanim inicijalima i minijaturama u boji i zlatu, Miroslavljevo jevandjelje jeste ne samo najstarija nego i najlepša srpska knjiga srednjeg veka. Njene jezičke osobine pokazuju da je srpska redakcija staroslovenskog jezika dobila završni oblik.
Srpska redakcija (ili recenzija) nastala je na isti način kao i duge redakcije staroslovenskog jezika, bugarska, ruska, makedonska, hrvatska: prilagodjavanjem jezika staroslovenskih tekstova domaćem (iz)govoru. Književnici su, prepisujući spomenute tekstove, izostavljali sve one znakove za koje nisu postojali glasovi u njihovom govoru ili su ih menjali saglasno promenama izvršenim u živom jeziku. Definitivno uobičajene tokom 11. i 12. stoleća, te su redakcije postale jezici slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine zajednički crkvenoslovenski jezik, čija se srpska varijanta u nauci naziva srpskoslovenskim (dok se naziv staroslovenski – negde proširen u starocrkvenoslovenski – upotrebljava za izvornu verziju tog jezika).
Uporedo s tim jezikom, iako u mnogo manjoj meri, koristi se i govorni jezik, naročito u pravnim dokumentima, tako da je za srpsku, kao i za ostale crkvenoslovenske književnosti srednjeg veka, karakteristična diglosija (dvojezičnost). U Srbiji je tokom čitavog srednjeg veka govorni jezik (koji se u nauci naziva starosrpskim) u funkciji književnog bio sasvim sporedan, za razliku od Hrvatske i Bosne, gde je narodni govor vrlo rano počeo preovladjivati u pisanim spomenicima i postepeno potiskivati crkvenoslovenski.
O ranim početcima književnog rada u zetsko-zahumskom primorju govori i latinski spis iz druge polovine 12. stoleća Regnum Slavorum (Kraljevstvo Slovena), odnosno Letopis popa Dukljanina, kako se ovaj spis – preveden, po izjavi anonimnog autora, katoličkog sveštenika iz Bara, sa slovenskog izvornika – obično naziva. U to delo ušli su u skraćenom obliku i neki raniji spisi od kojih se posebno spominje knjiga o podvizima sv. kralja Vladimira. Dukljanski letopis izlaže, u obliku rodoslova vladara, istoriju naših zemalja od dolaska Slovena do sredine 12. veka. On je, naročito u prvom delu, pun poetskih priča i legendi – priča o ljubavi i stradanjima Vladimira i Kosare najlepša je i najpoznatija od njih – u kojima nalazimo prepričana narodna predanja a možda i tragove iščezle epske poezije. Drugi deo spisa, gde je reč o dogadjajima iz bliže prošlosti, odlikuje se snažnim osećanjem stvarnosti, tako da ovo delo – napisano na lošoj latinštini i, uz to, misaono i stilski krajnje siromašno – svedoči o svom vremenu življe, potpunije i, uprkos legendama i ogrešenjima o faktografiju, verodostojnije od većine drugih, umetnički i kulturnoistorijski značajnijih dela naše stare književnosti.

Sačuvani spomenici iz najranijeg razdoblja naše pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturne orijentacije u ranom srednjem veku. Smešteni na području koje je nekada presecala granica izmedju dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali izmedju Istoka i Zapada, grčke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U početku preovladjuje zapadna orijentacija, naročito u primorskim krajevima. Dukljanska hronika i Miroslavljevo jevanđelje, dva najznačajnija književna spomenika prednemanjićke epohe, malo se razlikuju od sličnih radova na Zapadu. Tek od Stefana Nemanje i njegovih naslednika počinje čvrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali čak ni tada nisu prekinute veze s katoličkim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala i katolička crkva. Preko nje i primorskih gradova strujaće zapadni uticaji prema unutrašnjosti Balkana i dalje na istok.Nešto od ovoga će se naći i na jednoj drugoj temi,na drugom pdf-u a vezano je za Dubrovnik i njegov Arhiv,koji je po bogatstvu ,količini i vrednosti sadržaja koji čuva,drugi u svetu.
Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima našeg duhovnog života pa i u književnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom početku slovenske književnosti u ličnosti njenog osnivača Ćirila, jednog od najčuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svoje propasti, pa i posle toga, Vizantija će ostati presudan faktor u celokupnom duhovnom životu svih pravoslavnih Slovena.
Staroslovenska književnost započela je prevodima – i taj vid aktivnosti ostaće najvažniji i kasnije, u svim književnostima crkvenoslovenskog kruga. Najveći deo naše stare biblioteke činila su dela prevedena s grčkog jezika. Osnovni biblijski spisi dobijeni su još u ćirilo-metodijevskoj epohi. Taj fond kasnije se sve više uvećavao, u početku isključivo delima ranohrišćanske književnosti, da bi u kasnijim vremenima u njega ušla i pojedina dela iz vizantijske ili, čak, zapadnoevropske riznice. Naša srednjovekovna prevodna književnost pokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedva primećuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romane i pripovetke, istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti.

Pri proučavanju književnosti dve su osnovne podele koje se prave: na žanrove i na periode. Za srpsku nauku o književnosti starijeg kova važile su dve celovite podele koje su krajem 19. veka napravili Stojan Novaković i Jovan Skerlić. Novakovićeva podela imala je izraženu filološku osnovu, dok je Skerlić sve pojmove za periodizaciju preuzeo iz francuske književne nauke i autentični tok srpske književnosti pokušao da iskroji prema evropskim kalupima. U tim kalupima nije bilo mesta za narodnu, niti za srpsku književnost srednjeg veka, što su kasniji istoričari književnosti u 20. veku osporili i preinačili. Verovatno najznačajniji istoričar srpske književnosti kod nas Jovan Deretić u okvire svoje periodizacije uvrstio je i srednjovekovnu književnost, a radovi Dimitrija Bogdanovića, Đorđa Trifunovića, Radmile Marinković i drugih otvorili su nove mogućnosti posmatranja ovog najstarijeg i vremenski najdužeg perioda u gotovo milenijumskom trajanju istorije srpske književnosti.

Od pokrštavanja i opismenjavanja Slovena u 9. veku do poslednjih izdanaka viševekovne književne tradicije u 17. vijeku, Srbi su pisali, stvarali, prevodili, ispisivali i prepisivali svoje knjige, brižno ih čuvali i negovali jezik na kojem su nastajale. Svi kasniji periodi istorije književnosti u Srba imali su mnogo profaniji odnos prema pisanoj reči. Tako je bilo u "prosvećenom" 18. veku, u onome što se zove romantizam i realizam 19. veka, a i u modernoj književnosti 20. veka.

Pored istorijske, dijahrone, podele književnosti i podele na žanrove, moguće je napraviti i još jednu, kojom se izbegavaju zabune u vrednovanju dela, različitih kad su u pitanju različite vrste književnosti. Napravljena je još jedna unutrašnja, organska podela celokupne srpske književnosti na: beletristiku, narodnu i liturgijsku književnost, gde književnost srednjeg veka pripada ovoj poslednjoj.

Po svojoj suštini srednjevekovna književnost je upravo liturgijska, crkvena književnost, stvarana prevashodno pod uticajem vizantijskog kulturnog i duhovnog nasledja, čiji su Srbi, od pokrštavanja u 9. veku, postali sudionici i sunaslednici.