MUZIKA ROMA

Romi, poznati i kao Cigani, su narod poreklom iz Indije, koju su napustili oko 10. veka, a danas žive širom sveta, uglavnom u Evropi.

Tradicija Roma je da se muzika neguje, da se veština sviranja instrumenata prenosi s kolena na koleno i da je ova veština postala jedna od najvažnijih prepoznatljivih znakova romskog etnikona.

Muzika kod Roma je raznovrsna i veoma komplikovana, kako po svom poreklu, tako i po svojim funkcijama u društvu balkanskih naroda uopšte, a posebno u romskim etničkim skupinama. Najstariji pomen o muzici kod Roma u jugoslovenskim zemljama potiče iz druge polovine XV veka. Prema jednoj legendi muzika kod Roma postala je ovako:

"Jednom stvori Bog na leđima Svetog Petra ćemane. Ne znajući da ima ćemane na leđima,Sveti Petar uđe u jednu kafanu u kojoj je bilo mnogo veselih ljudi, koji kada videše Svetog Petra sa ćemanetom na leđima povikaše:
Sviraj, sviraj!

Od njihove galame i vike Sveti Petar se uplaši i poče da beži. Na vratima mu pade ćemane s leđa, on ga uze i otide pravo Bogu, pa ga upita:

Šta je ovo, Bože?

Pa to sam ti stavio ćemane, da sviraš ljudima kada su veseli, da se zabave, da se ne bi potukli – odgovori mu Bog.
Pa kada je tako, onda neka bude više svirača — reče Sveti Petar.

Pa ko će da svira? — upita Bog.

Neka budu Romi svirači — odgovori Sveti Petar. — Neka zabavljaju ljude da se u piću i veselju ne pokrve.
Neka bude tako — odgovori Bog.

Pa tako i ostade."

Muzika kod Roma u Srbiji javlja se pre svega kao zanatski proizvod. Stoga su svoju muziku podešavali prema potrebama i ukusu okoline, što dokazuje činjenica da Romi sviraju melodije, pre svega one zemlje u kojoj žive. U Srbiji postoje četiri muzičke grupe:

01. Istočnjačka (iz Turske)
02. Srednjeevropska (iz Mađarske)
03. Starobalkanska (iz Rumunije, Grčke i Albanije)
04. Ciganska (izvorna).

[You must be registered and logged in to see this link.]

SKLONOST ROMA ZA MUZIČKU I LIKOVNU UMETNOST

Muzička kultura je kao i zanatstvo talenat ovoga naroda od najstarijih vremena, što ih može karakterisati da pripadaju narodu sa smislom i osjećanjem za muziku. Sviranje je osobiti dar kod Roma i to ne treba smatrati zanatom. To je opšti dar koga svi oni posjeduju pa ma kakvim se drugim zanatima bavili i sami oni kojem etnikomu pripadaju. Gdje žive Romi tu ima muzike, pjesama i igre.

Kao tradicionalni instrumenti kod Roma se javljaju razni oblici zurla, daira, bubnjeva, defofa, tarabuke, udračkih, duvačkih i gudačkih instrumenata.

Često se ispred mjesta gdje žive Romi čuju pjesme uz pratnju nekih od ovih instrumenata. U pjesmama se najčešće opjevaju ljubav, ljepota, strah od smrti i drugo.

Romi su na teritoriji Crne Gore koju je kontrolisala Turska tokom 4 vijeka duge okupacije bili jedina zabava po gradovima i banketima bogatih.

Ta kultura je bila strana za domicilno stanovništvo koje je ostalo tradicionalno vezano za svoj nacionalni istrument — gusle i jedinstven način igranja i pjevanja.

Eksperti ističu da je romska muzika uticala na bliskoistočnu muzičku tradiciju, flamenco i jazz, a mnogi od poznatih kompozitora takodje su se napajali na tradiciji romske muzike: List, Bizet, Verdi, Rahmanjinov.

Veliki je značaj savremne romske muzike u svijetu, a posebno na Balkanu. Poznato je Bregovićevo korišćenje romskih motiva a i izuzetne interpretacije Šabana Bajramovića, Esme Redžepove ili Ljiljane Petrović. Na svjetskoj sceni već dugo su popularni Gipsy Kingsi.

Kod Roma je naglašena urodjena intelektualna virtuoznost i ona se ogleda kroz njihovu psihičku moć uočavanja drugih ljudi i veliku moć opažanja. Romi više osjećaju nego što misle. Romi nijesu sekundarna socijalna kategorija već pokretačka snaga koja je samo usled predrasuda drugih naroda surovo odbačena. Posjeduju smisao za kreativnost i smisao i osjećaj za lijepo.

Poznati režiser Emir Kusturica je izjavio kako su Romi narod koji ima tako jaku imaginaciju da se od nje vrlo često može i živjeti. A upravo ta vitalnost, prihvatanje života onakvog kakav jeste, življenje od danas do sjutra, hedonizam i veselje drugi su pol klasičnih pogleda na Rome. Otud i neprestana igra privlačnosti i odbojnosti koju prema Romima ljudi osjećaju u životu i umjetnosti.

[You must be registered and logged in to see this link.]

Interesantan članak o Romima i njihovoj muzici koji je sa mađarskog prevela Marija Šimoković


POREKLO

Evropski su Romi u protekla dva stoleća proveli mnogo vremena na Balkanskom poluostrvu. Ovo je utisnulo neizbrisiv pečat na razvoj romskog jezika, koji je ovde bitno obogaćen grčkom leksikom. Pretpostavlja se da je i sama reč Rom (Ciganin) svoje značenje dobila u Grčkoj, gde je lokalno grčko stanovništvo, koje je još u to vreme živelo u Vizantijskom carstvu, sebe nazivalo: Romi. (Romalen znaci i ljudi, te se stoga pise velikim slovom).


MUZIKA

Muzičari, tačnije takozvani gradski Romi, bili su, uredbom Marije Terezije prisiljeni da nasele gradsko jezgro i to od sredine XVIII veka. Tada su osnovani i prvi romski orkestri. Do kraja XIX veka to je postala zapravo romska elita.

Orkestri su se sastojali od dve violine, po jednog čembala, jednog kontrabasa, ponekad klarineta ili violončela. Repertoar im se sastojao uglavnom od umetničke narodne muzike XIX veka. Kada u ciganskoj porodici neko postane muzičar on time određuje sudbinu čitavih narednih generacija, jer je profesija bila nasledna.

Porodice Roma — muzičara stanovale su takoreći sve "na gomili", na istom mestu. Romske ulice bile su: Ulica Stipe Grgića, Braće Majera i ona zvana Ciganska — ulica Svetozara Miletića. Ovde su oni živeli urednim građanskim životom. Centar ovog dela grada nastanjenog Romima bila je prodavnica na uglu ulica Stipe Grgića i Braće Majera: dućan. Svi su tim imenom zvali — bakalnicu kod Lelerovih (Leller). Jednostavno tako — dućan. Tu su se muzičari nalazili / rastajali pre i posle svirke, razgovarali.

Bilo je u to vreme mnogo prilika kada su gospoda jela i pila, i uz zvuke ciganske muzike veselila. Bilo je tada mnogo prilika da se izrazi seta, tuga, bol. Proslave imendana zvali su opštenarodnim veseljem, davale su se i serenade, odnosno noćna muzika, bilo je muzike i na dočecima i ispraćajima na željezničkoj stanici, piknicima, karnevalima, balovima koji su trajali i po nekoliko dana i gde je prisustvo Roma bilo obavezno. Jezik nije oskudevao u imenovanju tih zabava — muri hacacare, perjani bal, prijem, banket, žur.

Muzika u podne i bezbroj mogućnosti za druženje. Nažalost — danas je već sve to izišlo iz mode. Zlatno doba ciganske muzike bilo je na prekretnici vekova i između dva rata. Ondašnji orkestri bili su priznati i poznati i ovde i u inostranstvu. Posebno bi onda svirali maestralno kada to nisu činili za novac — u tim prilikama svako je svirao za sebe, kupajući svoje umeće u kapima umetnosti.

Muzika i pesma oduvek su za Rome bili obred, praznik, rekli bismo zanos.

Rome — muzičare nikada nije naročito trebalo podsticati na piće. A tek kada je pre toga imao prilike da dobro jede. I mada se to ne bi moglo nazvati sistematskim procesom, ali često bi se i ponapijali. U tim situacijama njihove bi žene imale običaj da kažu: "Muževe nam je donela sudbina dan kasnije". A to se događalo po sistemu "Nakon prolumpovane noći svugde — samo ne kući". Upućivali bi se na željezničku stanicu, u tamošnji birc, ili pak u "Prepreku" gde je Janoš Medreš (Medres Janos) svirao do rane zore. Tu bi oni diskutovali, suzili, sećali se starih dana. Usput bi "raspakovali instrumente" svirajući u "dvobojima". Pokazujući pritom jedno drugom zahvate, jer Rom nije samo da zabavi nego zna i voli i sam da se zabavi, govorili bi. Samo što bi to činili drugačije nego što je to bio običaj kod drugih smrtnika. Oni su sasvim dobro razumevali smisao svoje zabave.

Inače, bio je uvrežen romski običaj da primaš (roda) dobije dva dela ukupne zarade — jer je on kod stola izvukao novac iz džepa mušterije svojom violinom (lovu). Zapravo, kada bi se neko od njih razboleo, već koliko sledećeg dana dobijao bi svoj deo zarade. A kada bi svirali u svadbama, u bezbroj slučajeva, violinu bi nosili pod miškom, a na drugoj ruci nosili bi futrolu punu pečenja.

Svirali su u kasinama, zagušljivim, malim intimnim lovačkim domovima, u intimnim društvima, u kojima bi u čaroliji muzike svaka reč i svaki pogled odavali ponešto, ali njima nije bilo potrebno reći: tajne se ne smeju odavati. Znali su to bolje od svih. Pravi Rom je savršeno poznavao svoje goste. Govorilo se da lekar leči telo a Rom dušu.

Kao kućni zabavljač romski muzičar je uživao gospodarevo poverenje, i u izvesnoj meri učestvovao u njegovom životu, bio poznavalac njegove intime. Mađar je najviše voleo da se zabavlja pored ciganskog orkestra, njemu je davao svoj poslednji groš, posebno ako bi mu svirao po volji. Takve su ljude Romi zvali "Lačoima" = dobrim gostima. Ukoliko su bili razuzdani — dobro bi namučili muzičare. Terali bi ih da sviraju stojeći na jednoj nozi, ponekad bi tražili da se ceo orkestar popne na sto, ili pak na drvo duda. Dešavalo bi se da ih uteraju ispod stola i da ih teraju da odande "daju gas" od sebe sve dok im gost ne bi naredio da prestanu da sviraju. U to je vreme gospodi mnogo toga bilo dopušteno, i neretko su zbijali šale sa Romima. Među njima je bila i ona sa nalepljenom novčanicom na čelo ili novčanicom podvučenom pod strune gudala. Ili kada bi deo prepolovljene novčanice nalepio primašu na čelo, a drugi deo zadržao kod sebe sve dok nisu pogodili koja mu je najdraža pesma.

U međuvremenu je prefiks "gospodski" bledeo sve više, sve dok do naših dana nije postao nešto čega se treba stideti. Naravno, nije bilo do Roma da ukinu nekadašnje prednosti vremena, kafane, krčme, gostionice, pri čemu su i sami izgubili zaposlenje. Danas ih već ne trpe ni u kafanama, a oni su u stanju tihe rezignacije, s gorčinom povređenih, zatiranja njihovog traga po svaku cenu, njihove su violine zaćutale, dok se lagano zaboravljaju čak izumiru lepe pesme, izuzev onih koje su fiksirane u notnim sveskama.

U nekadašnjoj Ciganskoj ulici ne stanuju više oni po građanskom životu poznati Romi, a oni koji tu žive više ne žive kao što se živelo ranije.

Ciganski su orkestri proputovali svet, ali se većina njenih članova vratila u mesta rođenja, jer tu čovek poznaje čoveka, i o svakom se zna "ko koliko para vredi".

Mnogi su, slušajući pesmu zatreperili na njene zvuke, a srce je grejala i sama pomisao na nju. Drugima je pesma bila pomalo nagorka, neka vrsta muzičkog ničega.

Poreklo ovih pesama — vremenski se smešta u prostor prekretnice vekova u vreme kada su bile popularne pesme Renija Egrešija, Petefijevi stihovi. Svakako bi zasluživalo posebnu studiju tema — uticaj ciganskih pesama na ovdašnji živalj. Da postoje i deluju to je neporecivo. Doživljaj je to, a i sećanje koje nas prati dugi niz godina. Mogli bismo naravno da diskutujemo i o tome da li su te pesme imale neku umetničku vrednost ili ne. Ali o činjenici da je to osećanje jedne atmosfere u kojoj smo bliski, nema nikakvog spora. Te pesme su prožete sa toliko života, toliko prigušenog bola, radosti, toliko gorčine koja se pretvorila u prolaznost, toliko slobode, toliko raspusnih noći koje nisu dočekale svitanje. Uzalud smo svesni da je muzika ponekad loša, a tekst još lošiji, i jedno i drugo drže se u milosti tradicije.

Kostolanji piše da imamo otprilike 10.000 pesama ove vrste, od kojih stotinak na neki način znamo, zajedno sa melodijom i tekstom. Ima ih koje su stare i po 200 godina, i takvih koje su nastale pre pedeset — šezdeset godina. Ne znam jesu li u "mađarskom ključu", da li su narodne pesme ili umetničke, ili umetničke narodne pesme. O tome neka odluče upućeni muzički autoriteti.

U krugu stanovnika gradova mađarska ciganska muzika preuzela je skoro sasvim popularnost koju je imala mađarska narodna muzika. (Hej delare, delare; Skuvah tebi pasulj suvi; Žika Janoš, sokeres taj vakeres i t.d.)

Dugo se održavala zabluda o tome kako su mađarska nacionalna i narodna muzika isto što je i ciganska muzika.

Ove zablude raspršili su Kodalj i Bartok, nakon dugogodišnjih istraživanja. Godine 1905. Bartok će na ovu zabludu definitivno staviti tačku: "Ono što vi nazivate ciganskom muzikom, to nije ciganska muzika. Nije ciganska već mađarska muzika; jedna nova vrsta narodne umetničke muzike..."

Zanimljivo je da su mađarski džezeri u najvećem broju regrutovani iz redova Roma. Talenti su to mereni i međunarodnim aršinima. Pored njihovog urođenog talenta važno je da su odlični poznavaoci stilova i specifičnog ciganskog "ukusa".

Veliki je broj ovih muzičara koji sviraju klasičnu muziku, i koji su svojim izuzetnim talentom izborila sebi visoko mesto. Veliki uzor je i večiti primer španski ciganski čelista i dirigent Pablo Casals.

Treba li da pomenemo najpoznatije ciganske primaše, kao prvog pomenućemo prvu – naime prvi poznati ciganski primaš bila je žena, zvala se Pani Cinka (Czinka Panna)

HIMNA I ZASTAVA
[You must be registered and logged in to see this image.]

Verzija Đelem, đelem je nastala za vreme II svetskog rata u nacističkom koncentarcionom logoru. Đelem, đelem takođe je poznata pod nazivom Jelem, jelem, Gelem, gelem, Romale schavale, Opre Roma.

Krajem 60-tih, nakon filma "Skupljači perja" reditelja Aleksandra Petrovića, pesma je postala popularna ne samo širom bivših jugoslovenskih republika nego u i Evropi.

Danas postoji više verzija ove pesme. Jednu od nama poznatih verzija napisao je poznati romski kompozitor Žarko Jovanović Jagdino, znan široj publici kao Jarko. Na jednom sajtu sam našla podatak da je Žarko tekst napisao leta 1969. godine i jedan kraći tekst na engleskom o njumu i njegovom muzičkom stvaralaštvu:

Born near Belgrade in ex-Yugoslavia, part of the Romanian community (gypsy), he developed a very personal style of playing the balalajka whilst playing gypsy inspired melodies. He was part of the orchestra of Radio-Belgrade in 1950, and became involved in politics relating to the gypsy cause. He was cultural minister for the first Gypsy Federation in 1971 and wrote the words of the gypsy anthem. He played a 4 string balalaika, larger than the prima and has passed on his talent to his son Petro Ivanovitch.


Jarko Jovanović Jagdino
[You must be registered and logged in to see this image.]

Žarko Jovanović Jagdino živeo je dugo godina u Francuskoj gde je i sahranjen.


OPRE, ROMA
Dižite se, Romi
Himna Roma

Opre Roma!

Gelem, gelem, lungone dromensa
Maladilem bahktale Romensa
A Romale katar tumen aven,
E tsarensa bahktale dromensa?

A Romale, A Chavale

Vi man sasu bari familija,
Murdadas la e kali legija*
Aven mansa saj lumniake Roma,
Kai putaile e romane droma
Ake vriama, usti Rom akana,
Men khutasa misto kai kerasa

A Romale, A Chavale

***

I went, I went on long roads
I met happy Roma
O Roma where do you come from,
With tents on happy roads?

O Roma, O fellow Roma

I once had a great family,
The Black Legions* murdered them
Come with me Roma from all the world
For the Romani roads have opened
Now is the time, rise up Roma now,
We will rise high if we act
O Roma, O fellow Roma

(Composed by Jarko Jovanovic to a traditional melody)

Žarko Jovanović Jagdino — "Đelem, đelem"

~~~

Svetski dan Roma, 8. april ustanovljen je 1974. godine. Tada je na konferenciji Romske unije pesma Đelem, dđelem prihvaćena kao romska himna, a dogovoreno je i da su svi dijalekti romskog jezika ravnopravni. Odlučeno je da romska zastava bude plavo-zelena s tačkom u sredini.

Godine 80-tih Šaban Bajramović, legenda Romske muzike, snimio je novu verziju, koja je postala popularna ne samo u bivšoj Jugoslaviji nego i u mnogim drugim evropskim zemljama.

MORAMO SE RASTATI
ĐELEM, ĐELEM

Noć je prošla putujemo zorom
ti sa svojom ja sa tugom mojom.
Svako od nas svojim putem kreće
našoj sreći dođe zadnje veče.

Ref.
Hej voljeni, hej najdraži,
hej ljubavi, moramo se rastati.

Gledamo se a suze se roje
ima sreće al ne za nas dvoje.
Zapevaj mi i ne reci zbogom
da se pesmom oprostim sa tobom.
Ref.

Idu čerge putem nepoznatim
u mislima ja ću da te pratim.
Ako nekad čerge nam se spoje
najsrećniji bićemo nas dvoje.
Ref.

Jedna od verzija "Đelem, đelem"