MIROSLAVLJEVO JEVANĐELJE

[You must be registered and logged in to see this image.]
Gligorije dijak

Miroslavljevo jevanđelje predstavlja najstariji nedatirani spomenik srpske književnosti. Ovo jevanđelje je prepisano sa slovenskog predloška za brata Stefana Nemanje, humskog kneza Miroslava (1171—1197), a jevanđelja je prepisao izvesni Gligorije dijak. Na svojim pergamentskim stranicama sjedinjuje istočni tekst i u zapadnoj tradiciji umetnički slikane inicijale i minijature u crvenoj, zelenoj, žutoj, smeđoj i zlatnoj boji od kojih su neki, kao ovaj sa leve strane, umetnuti i u elektronsko izdanje srednjovekovne Srbije, skoro devet vekova kasnije.

Ovaj dokument neprocenjive vrednosti je imao burnu istoriju — kralj Petar I ga je nosio sa sobom pri prelasku Albanije tokom Prvog svetskog rata, a jedno vreme se vodio kao izgubljen. Danas se Miroslavljevo jevanđelje čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.

Najinteresantniji deo rukopisa je onaj gde je prepisivač uneo neke lične opaske gde vidimo da nije bio u milosti svog gospodara — taj komentar Gligorija dijaka upravo sledi:

Ja grešni Gligorije dijak,
nedostojni da se nazovem dijakom,
zastavih zlatom ovo Jevanđelje velikoslavnom knezu Miroslavu, sinu Zavidinu.
A mene, gospodine, ne zaboravi grešnoga,
već me sačuvaj sebi, da mi nije žao, gospodine,
što sam radio tebi, knezu svom gospodinu,
ako me ne čuvaš grešnoga.

Rodoslovlje / "Srednjovekovna Srbija"

[You must be registered and logged in to see this image.]
"Najstariji rukopis srpskog jezika, rukopis đaka Gligorija, 'Miroslavljevo jevanđelje' pisan je krajem XII veka. Rukopis je na pergamentu i ukrašen je mnogobrojnim inicijalima i minijaturama izvanredne umetničke vrednosti... Ovo delo čuva se danas u Umetničkom muzeju u Beogradu, kao nesumnjivo najdragoceniji istorijski i umetnički spomenik prošlosti srpskog naroda. Ali rukopis đaka Gligorija, pisan za Nemanjinog brata Miroslava, nije ceo u Beogradu. U njemu nema jednog lista sa jednom od najlepših minijatura. Taj list je iz kompletnog originala istrgnuo, sedamdesetih godina prošlog veka, kijevski vladika Porfirije, dok je knjiga čuvana u srpskom manastiru Hilandaru, u Svetoj Gori. Preosvećeni Porfirije, ne smatrajući to nikakvim grehom prisvojeni list Miroslavljevog jevanđelja bio je izložio, kao svoje vlasništvo, na Trećem arheološkom kongresu održanom u Kijevu od 2. do 21. avgusta 1874. Danas se ovaj otrgnuti deo našeg prvog književnog spomenika nalazi zatvoren u Publičkoj biblioteci u Lenjingradu, ne uznemiravajući ni savremene 'preosvećene' savesti".

M. Panić Surep: iz članka "Stranica Miroslavljevog jevanđelja"...

Fotografija Miodrag Đorđević Saša | SR SERBIA Yugoslav review | Belgrade, 1985

MIROSLAVLJEVO JEVANĐELJE


KNJIGA NEOBIČNE SUDBINE
[You must be registered and logged in to see this image.]
Praktičan duh, izgubljeni grčki prototip iz crkve Svete Sofije u Carigradu, ali i blizina Dubrovnika i latinske rukopisne tradicije, sloboda iluminatora i solidna sredstva — izrada takvog rukopisa koštala je kao izgradnja manjeg grada u srednjem veku — uticali su na stvaranje jedinstvenog rukopisa u istoriji svetske kulture.

Unesko je 1997. godine započeo akciju upisa svetske dokumentarne baštine u registar pod nazivom Pamćenje sveta. Do danas je, po izboru Međunarodnog savetodavnog komiteta, u registar upisano 120 dokumenata iz 59 različitih država. U njemu se nalaze raznorodni dokumentarni materijali od Betovenove 9. simfonije do filmova braće Limijer, od drevnih rukopisa do Gutenbergove biblije, od Deklacije o ljudskim pravima do Arhive Nikole Tesle, koja se nalazi u Beogradu. Jedini kriterijum kojim se vodi Međunarodni savetnički komitet je uticaj koji je ta dokumentarna građa imala na svetsku civilizaciju. Međutim, u registru se našao i jedan rukopis koji nije imao nikakav uticaj na svetsku kulturu, čak je i Srbima vekovima bio potpuno nepoznat. U pokušaju da rasvetlimo neobične osobine i podjednako neobičnu sudbinu ovog rukopisa, putovaćemo kroz prostor i vreme, od Petrograda do Kejptauna u periodu koji obuhvata više od 800 godina.

TAJNA ŠESTOG PRSTA

Najpre, zaronićemo u uzburkanu Evropu u poslednjoj četvrtini 12. veka. Godine 1180, umire vizantijski car Manojlo, a dinastičke borbe slabe carstvo. Nekoliko godina kasnije, 1187. egipatski sultan Saladin zauzima Jerusalim. Fridrih Barbarosa predvodi jedan krak krstaškog pohoda koji 1189. godine prolazi kroz Srbiju. Veliki župan Nemanja, srpski vladar, pokušava da iskoristi ta kretanja i proširi svoje teritorije na račun Vizantije. Usred tog vrtloga, na mestu gde i danas vreme gotovo da stoji, izolovana od ostatka sveta, jedna grupa ljudi piše knjigu na pergamentu. Naručilac je stariji Nemanjin brat, humski knez Miroslav, koji upravo završava svoju zadužbinu, crkvu svetog apostola Petra, oko koje je nastala varoš Bijelo Polje u današnjoj Crnoj Gori.

Praktičan duh, izgubljeni grčki prototip iz crkve Svete Sofije u Carigradu, ali i blizina Dubrovnika i latinske rukopisne tradicije, sloboda iluminatora i solidna sredstva — izrada takvog rukopisa koštala je kao izgradnja manjeg grada u srednjem veku — uticali su na stvaranje jedinstvenog rukopisa u istoriji svetske kulture.

Miroslav i njegovi iluminatori odlučili su da naprave jevanđelistar, knjigu u kojoj se nalaze tekstovi sve četvorice jevanđelista, ali su začala raspoređena prema danima čitanja u crkvi. Odlučili su da pismo kojim će biti ispisan prevod sa grčkog bude ćirilica i Miroslavljevo jevanđelje je najstariji sačuvani srpski ćirilični rukopis. Format 41,8x28,4 cm, raznovrsnost inicijala, bogata pozlata, podsećaju na latinske rukopise, međutim, ljudski likovi nisu idealizovani i u njihovoj izradi oseća se snažan istočni uticaj. Oni su opušteni, ponekad i neobrijani, nonšalantni, uopšte — puni života. U Miroslavljevom jevanđelju ima ljudskih likova koji su u direktnoj vezi sa tekstom, što nije odlika evropskih rukopisa tog vremena. Likovi koji predstavljaju Hrista i Jovana Krstitelja imaju po šest prstiju na desnoj ruci, a poreklo takvog načina oslikavanja ostalo nam je nepoznato. Većinu inicijala čine fantastični biljni i životinjski prepleti, ali našlo se mesta i za scene lova, pa čak i za let Aleksandra Velikog u nebo, odjek prehrišćanske antičke legende o čoveku neverovatnih sposobnosti koji je pokorio čitav poznati svet, pa je ovde prikazan sa čarobnjačkom kapom.

U završnim zapisima pisara saznajemo da je Gligorije dijak ispisao alilujare (crvene skraćenice koje označavaju kad se šta čita) i da je pozlatio inicijale. Imena ostalih pisara i iluminatora ostala su nam nepoznata.

Neposredno posle Miroslavljeve smrti, knjiga koja je trebalo da stoji na oltaru njegove zadužbine va veki, napušta crkvu Svetog apostola Petra. Prema predanju, srpski vladar Nemanja odnosi je u Svetu Goru, prilikom osnivanja manastira Hilandar, 1198. godine.

DODIR SA PROFANIM SVETOM

Tamo se čuva vekovima i ostaje potpuno nepoznata van Svete Gore, sve do početka 1846. godine, kada ruski arhimandrit, kasnije vladika kijevski, iseca 166-ti list i odnosi ga sa sobom u Kijev, a potom ga 1883. godine predaje Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Petrogradu. Na poleđini lista nailazimo na inicijal koji predstavlja aluziju na Irodijadu, koja je ovde prikazana kao vavilonska bludnica koja jaše na zveri i jedini je nagi ženski lik u Miroslavljevom jevanđelju. Istoričari umetnosti iz Ruske imperatorske akademije nauka zapanjeni ovim listom, šalju ekipe u Hilandar, koje fotografišu pojedine inicijale i, nakon detaljnog uvida, zaključuju da su oni potpuno nemogući u slovenskim rukopisima tog vremena, a i znatno kasnije. Potom događaji počinju da se odvijaju filmskom brzinom.

Srpski kralj, Aleksandar Obrenović, 1896. godine plaća dugove manastira Hilandara i dobija na poklon Miroslavljevo jevanđelje. Po nekima, to je unapred bilo dogovoreno. Dva dana kasnije u Hilandar dolazi jedan čovek iz Petrograda, koji želi da kupi Miroslavljevo jevanđelje, ali Bugari, koji tada čine većinu monaha u srpskom manastiru, nemaju više šta da mu prodaju.

Rukopis koji je 700 godina proveo u manastiru dolazi u dodir sa modernim profanim svetom u kome je novac postao bog. Godine 1903, tokom majskog prevrata ubijen je kralj Aleksandar Obrenović, a rukopis je nestao iz dvorskog sefa. Policijske potrage ostale su bez rezultata. Miroslavljevo jevanđelje nije se našlo u Narodnoj biblioteci i izbeglo je sudbinu najvrednijih srpskih rukopisa koji su nestali tokom Prvog svetskog rata. Prilikom povlačenja, navodno slučajno, pronađeno je u sanducima kralja Petra Karađorđevića i sa srpskom vojskom i Glavnom državnom blagajnom prelazi preko Crne Gore i Albanije, ukrcava se na brod i kreće put Italije. Upravo kad je brod krenuo, pojavio se jedan austrijski avion, koji je bacio bombe pored broda. Kasnije se ispostavilo da je pilot tog aviona bio Dimitrije Konjović, koji je namerno promašio, jer je na brodu video izbeglice. Potom Miroslavljevo jevanđelje dospeva na Krf i kasnije sa srpskom vladom stiže u Beograd. Po završetku Prvog svetskog rata, ostalo je u bespravnom posedu dinastije Karađorđević. Kralj Aleksandar Karađorđević gine u atentatu u Marseju, 1934. godine, a neposredno potom, namesnik Pavle Karađorđević donosi odluku da se Miroslavljevo jevanđelje premesti u novoosnovani Muzej kneza Pavla. Zbog ove odluke rukopis se nije našao u Narodnoj biblioteci 6. aprila 1941, kada je zgrada pogođena i spaljena do temelja prilikom nemačkog bombardovanja, a zajedno sa njom izgoreli su najvredniji srpski rukopisi, knjige i časopisi. Pre izbijanja ratnih dejstava na ovim prostorima Miroslavljevo jevanđelje sklonjeno je u sef Narodne banke u Užicu, pred pad Užica premešteno je u manastir Rača kraj Drine, a 1943. godine, kada je otkriveno njegovo sklonište, premešteno je u sef Narodne banke u Beogradu, gde ga Nemci više nisu tražili. Sam manastir Rača opljačkali su Nemci pre ulaska Jevanđelja, a Bugari su spalili sve manastirske zgrade neposredno po izlasku rukopisa iz manastira.
[You must be registered and logged in to see this image.]
PERJANICA SRPSKE KULTURE

Po završetku Drugog svetskog rata Miroslavljevo jevanđelje premešteno je u Narodni muzej u Beogradu, gde se i danas nalazi. Godine 1998. izdavačka kuća Dosije, u saradnji sa Službenim listom, objavljuje fototipsko izdanje Miroslavljevog jevanđelja, u kom se nalazi i Petrogradski list. Faksimil je odštampan u Johanesburgu i danas krasi specijalne kolekcije najvećih biblioteka sveta. Miroslavljevo jevanđelje postalo je zaštitni znak Narodnog muzeja, a upisom u Uneskov registar Pamćenje sveta — perjanica srpske kulture.

Veljko Topalović

BelGuest | Dani evropske baštine | Specijalno izdanje, 2007

KNJIGA NEOBIČNE SUDBINE
[You must be registered and logged in to see this image.]

Miroslavljevo jevandjelje predstavlja najstariji nedatirani spomenik srpske književnosti. Ovo jevandjelje je prepisano sa slovenskog predloška za brata Stefana Nemanje, humskog kneza Miroslava (1171-1197), a jevandjelja je prepisao izvesni Gligorije dijak. Na svojim pergamentskim stranicama sjedinjuje istočni tekst i u zapadnoj tradiciji umetnički slikane inicijale i minijature u crvenoj, zelenoj, žutoj, smedjoj i zlatnoj boji od kojih su neki, umetnuti i u elektronsko izdanje srednjovekovne Srbije, skoro devet vekova kasnije.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Ovaj dokument neprocenjive vrednosti je imao burnu istoriju - kralj Petar I ga je nosio sa sobom pri prelasku Albanije tokom Prvog svetskog rata, a jedno vreme se vodio kao izgubljen. Danas se Miroslavljevo jevandjelje čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.
2007. godine u okviru Dana evropske baštine, Jevandjelje je bilo izloženo u Hramu svetog Save.
Miroslavljevo Jevanđelje izloženo je u specijalno zaštićenoj izložbenoj vitrini i posetioci su mogli da ga vide i susretnu se lično sa ovom neprocenjivom knjigom.

Najstariji i najlepši ćirilični spomenik srpske pismenosti, Miroslavljevo jevanđelje, napisan
je u poslednjoj četvrtini XII veka za humskog kneza Miroslava, koji je vladao teritorijom
koja obuhvata oblast današnje Hercegovine. Miroslav je bio stariji brat velikog župana
Stefana Nemanje, stric Svetog Save i zet Kulina Bana. Moguće je da je izradu
jevanđelistara naručio povodom izgradnje svoje zadužbine - crkve sv. Petra na Limu. Ne
zna se kako je i kada Jevanđelje iz Huma preneto u manastir Hilandar, o tome ne postoje
nikakvi podaci, pa čak ni legenda. Jedna od pretpostavki je da ga je doneo Nemanja
prilikom osnivanja manastira 1198. godine. Tu je čuvano bez imena, ali kao jedna od
najvrednijih relikvija. Na pitanje postavljeno starim Hilandarcima da kažu od kada je
rukopis u manastiru odgovor je glasio: oduvek.
[You must be registered and logged in to see this image.]

„Petrogradski list“

Kroz bitisanje Miroslavljevog jevanđelja prepliće se osmovekovna srpska istorija, naši
usponi i padovi, ratovi i stradanja, borbe za vlast, pohlepa i ljudska priroda... Srpska
nauka za njega je saznala relativno kasno, tek u drugoj polovini XIX veka. Iskušenju,
kome nije odoleo Porfirije Uspenski, ruski arhimandrit, a kasnije vladika kijevski, možemo
da zahvalimo što je ovaj rukopis, posle sedam vekova mirovanja, privukao pažnju
tadašnjih istoričara. Opčinjen lepotom knjige, Uspenski je, u zimu 1845/46. godine, u
samoći biblioteke manastira Hilandara krišom isekao jedan list (folio 166) i preneo ga u
Rusiju, gde se i danas čuva u Publičnoj biblioteci Saltikova-Ščedrina u Petrogradu.

Do pojavljivanja „petrogradskog lista“ na arheološkoj izložbi u Kijevu prošlo je 28 godina.
Za to vreme o „listu srpskog jevanđelja iz XII veka“ napisano je nekoliko prikaza, u
kojima su se o vrednosti i lepoti njegovih ukrasa izricale reči divljenja. Na kijevskoj
izložbi, 1874. godine, ovaj list fotografiše Stojan Novaković, tadašnji upravnik Narodne
biblioteke u Beogradu, koji i čitavom rukopisu daje ime Miroslavljevo jevanđelje, iako je
zapravo reč o jevanđeli-staru.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Kralj Aleksandar na Hilandaru 1986.

Veliko zalaganje srpskih sveštenih krugova, kao i naučnika, dovelo je do toga da mladi
kralj Aleksandar I Obrenović o Uskrsu 1896. godine poseti Hilandar. Tom prilikom on je
platio dugove Hilandara i tako sprečio da manastir padne u bugarske ruke, a monasi su
mu u znak zahvalnosti poklonili svoje najvrednije relikvije: Miroslavljevo jevanđelje i
Osnivačku povelju Simeona Nemanje. Sledeće godine u Beču, pod nadzorom Ljubomira
Stojanovića, a o trošku kralja Aleksandra Obrenovića, dovršava se izrada prvog
fototipskog izdanja Miroslavljevog jevanđelja, koje je štampano u 300 primeraka.
Nažalost, sredstva su bila dovoljna samo da se 40 stranica uradi u punom formatu i
koloru, a preostalih 320 stranica su upola smanjene i štampane u dve boje: crvenoj i
crnoj. Bez obzira na to, izdanje je predstavljalo vrhunac štamparskih dometa onog
vremena.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Po ubistvu kralja Aleksandra Obrenovića, ministar prosvete, Ljubomir Stojanović, donosi
odluku da se Miroslavljevo jevanđelje i Hilandarska povelja premeste iz dvorskog sefa u
Narodnu biblioteku. Povelja je preneta, ali Jevanđelje nije pronađeno. Usledila je žučna
polemika u štampi, više puta je to pitanje pokrenuto i u Skupštini, ali bez rezultata. Tek
1915., tokom povlačenja srpske vojske, ispostavilo se da je Miroslavljevo jevanđelje bilo
u jednom od sanduka kralja Petra.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Ponovo pronađen, rukopis je smatran za najdragoceniju državnu imovinu, pa je njegovoj
evakuaciji posvećena posebna pažnja za vreme Prvog svetskog rata. Jevanđelje je tada
povereno na čuvanje Avramu Leviću, šefu Glavne državne blagajne. Ovaj ga je
zapakovao u poseban sanduk i predao dvojici vojnika: Vladimiru Stevčiću i Vasi
Stankoviću, uz napomenu da “sanduk čuvaju kao oči u glavi“. Ne znajući šta se u njemu
nalazi, ova dva vojnika su, uz veliko požrtvovanje, prenela Miroslavljevo jevanđelje
preko Albanije, putovali s njim u Brindizi i potom na Krf. U međuvremenu, vekovni sadrug
Miroslavljevog jevanđelja, Hilandarska povelja Simeona Nemanje, nestala je kada su
Bugari presekli prugu kojom su najvrednije srpske knjige putovale za Solun.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Po završetku Prvog svetskog rata, Jevanđelje ostaje u posedu Karađorđevića, a tek 1935.,
odnosno posle pogibije kralja Aleksandra Karađorđevića, namesnik Pavle ga poklanja
novoosnovanom muzeju kneza Pavla. Godine 1940., za svaki slučaj, Jevanđelje se tajno
prenosi iz Beograda u Užice, a pred pad Užica, predaje se na čuvanje Platonu
Milivojeviću, igumanu manastira Rača na Drini. Godine 1943., ponovo tajno, prenosi se u
sef Narodne banke u Beogradu i tako uspeva da izbegne brojne nemačke potrage.
[You must be registered and logged in to see this image.]

Posle Drugog svetskog rata čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu. Česte promene
mesta i različiti uslovi čuvanja, mahom neprimereni, izazvale su u rukopisu promene, a
ove dovele do oštećenja minijatura. Zato se od 1966. više ne izlaže jer su uočena
brojna oštećenja koja su nastala zbog neprilagođene temperature i vlažnosti. Tada je
rukopis poveren na lečenje konzervatorskoj radionici Narodne biblioteke, gde je pod
nadzorom dr Vere Radosavljević svojevremeno započeta priprema za njegovu
konzervaciju. Tokom sledeće tri decenije osnivani su brojni komiteti, komisije, odbori i
fondovi sa ciljem da se Jevanđelje konzervira i da se objavi fototipsko izdanje u punom
koloru. Tek krajem juna 1998. godine izvršena je konzervacija u Narodnoj biblioteci
Srbije. U isto vreme, posle pet godina napornog rada, izdavačka kuća „Dosije“ i JP
Službeni list su u Johanesburgu dovršili štampu prvog fototipskog izdanja u punom
koloru. Priređivačima ovog izdanja pripada velika zahvalnost nacije što su hrabro ušli u
ovaj izvanredno složeni i skupi poduhvat. Samo zahvaljujući njihovoj upornosti
štampanje je dovršeno na, slobodno možemo reći, perfektan način, a posle više od sto
godina, dobili smo još jedno faksimilno izda-nje. Kao i ono iz 1897. i ovo današnje pre-
dstavlja svojevrstan spomenik duhovne zrelosti jednog pokolenja koje zna da ceni
kulturne spomenike svoje prošlosti.

Svetska kulturna baština

Miroslavljevo jevanđelje, kao najvredniji spomenik srpske kulture, dobio je i zvanično
dobio epitet najlepšeg ćiriličnog rukopisa na svetu i upisan je u registar UNESCO -
„Pamćenje sveta“, zajedno sa francuskom Deklaracijom o pravima čoveka i građanina iz
1789. godine, sa kolekcijama Šubertovih i Šopenovih dela, Geteovih rukopisa,
Betovenovom „Devetom simfonijom“, Gutenbergovom Biblijom, rukopisima Nikole
Kopernika, sa Feničanskim pismom, arhivom Nikole Tesle... Tim povodom, Ministarstvo za
kulturu poklonilo je primerak fototipije ovoj organizaciji i Aleksandrijskoj biblioteci.

Takodje, fototipija Miroslavljevog jevanđelja, postala je zvaničan poklon našeg najvišeg
državnog vrha, pa ju je tako, na primer, predsednik Boris Tadić poklonio libijskom
predsedniku Moameru El Gadafiju.

Najpoznatije biblioteke sveta otkupile su ovo izdanje i uvrstile ga u specijalne kolekcije:
Library of Congres - Washington, British National Library;
- Bibliteke univerziteta: Harvard, Princeton, Yale, Cambridge, Oxford, Dumbarton Oaks,
Ohio State University, Hilandar Research Library...

Fototipija Miroslavljevog jevanđelja nalazi se i u malobrojnim privatnim kolekcijama, a za
njenu prezentaciju i prodaju na severnoameričkom kontinentu zvanični predstavnik
izdavača je Suzana Sudar, izvršni urednik časopisa „Čiode“.
[You must be registered and logged in to see this image.]